Eskiden Türk toplumunda et tırnak gibi birbirinden ayrılmayan öyle bir îman ve ahlâk geleneği vardı ki nesilden nesile akarak insanları müşterek inanışlarla birbirine bağlar ve birbirinin yardımcısı ve tamamlayıcısı kılardı.
İşte onun için de eski adam, bir irfan ve ahlâk âbidesi olmuştu. Bunu bir Türk olarak bizim iddia etmemiz belki subjektif bir kanaat gibi görünebilir. Ancak, Türk’ün ne ölçüde bir dürüstlük ve fâzîlet örneği olduğunu seve seve değil, fakat esef ede ede îtiraf etmek zorunda kalmış bütün bir batı âleminin şâhâdeti, bu kanaat ve işaretimizi doğrulamaktadır.
…
Bunlardan biri de XVIII. asırda İstanbul sefîri bulunan Sir James Porter’dır. Bakınız ne diyor; “Türkiye’de yol kesme vak’aları ile ev soygunları ve hatta dolandırıcılık vey an kesicilik hâdiseleri âdeta meçhul gibidir. Harp hâlinde olsun, sulh hâlinde olsun, yollar da evler de emindir.
Türkler hırsızlığı, ister insanlığa yakışmayacak kötü bir hareket sayarak bir şerefsizlik ve namussuzluk addetsinler, isterse kanunların şiddetinden korksunlar, Türkler tarafından işlenmiş yankesicilik, dolandırıcılık ve soygunculuk vak’aları son derece nâdirdir. İnsan bu şehirde Bulgarlardan sakınmalıdır. Çünki onların ekserîsi hîlekâr ve dolandırıcıdır.” *
XVIII. asırda İsveç sefîri olarakTürkler arasında bulunmuş ve Osmanlı müessese ve teşkîlâtını yedi ciltlik eseri ile anlatarak şöhret yapmış olan Monradgea d’Ohsson müslüman Türk telakkîsine göre doğruluğu şöyle anlatmaktadır: “Osmanlı Türkleri, diğer fâzîletleri kadar nâmuskârlık, dürüstlük ve doğruluk gibi Kur’an’ın en kuvvetli hükümlerine dayanan meziyetleri yüzünden de takdîre şâyandırlar. İçtimâî nizâmın Osmanlılar arasında kurmuş olduğu münâsebetlerin hepsinde temiz yüreklilik ve iyi niyet hâkimdir. Vatandaşların biribirine karşı borçlu oldukları muâmeleyi îfâ ve icrâ etmeleri için, başka memleketlerde olduğu gibi, senetleşmeye, yâni yazılı vesîkaya ihtiyaçları yoktur. Zîra onların methedilmeye değer hallerinden biri de, verdikleri söze umûmiyetle sâdık olmaları ve karşılarındakini aldatmaktan, emniyeti sûiistimalden çekinmeleridir.
Kendi milletlerine karşı bu kadar dürüst ve âlîcenap olan müslüman Türkler, hangi din ve mezhebe mensup olursa olsun, aynı dürüstlüğü yabancılara karşı da îfâ ve icrâ ederler. Bu noktada müslümanla gayrimüslim arasında hiçbir fark gözetmezler.
Fazîletle içtimâî nizâmın idâmesi bakımından fevkalâde bir kıymeti olan bu prensipler, memleketin kanunları ile berâber Kur’an’ın şu güzel âyetlerine dayanmaktadır: “Hiç kimseyi aldatmayın; ölçüyü tam doldurun; doğru tartın, sözlerinizde yeminlerinizde, kendi aleyhinize bile olsa, doğruluktan ayrılmayın. Mukavelelerinizle pazarlıklarınızda hîlekârlıktan kaçının. El malını haksız yiyen karnını yakacak bir ateş yemiş olur.” İşte bundan dolayı helâl ve haram kelimesi müslümanların ağzından düşmeyen şeylerdir.” **
*Sir James Porter, Observations sur la religion, les loix le gouvernement et les moeurs des Turcs.
**Monradgea d’Ohsson, Tableau Général de l’Empire Ottaman, 4. Cilt, s. 261, Paris.
Sâmiha Ayverdi
Millî Kültür Mes’eleleri ve Maârif Dâvâmız
S.78, 79, 80
(1967’de yapılan bir anketten alınmıştır.)
Ekteki resim; Cesare Biseo ( 1843 Roma – 1909 Roma )
Eserin Adı: Cami ve Kuşlar
Tekniği: Gravür
